Rośliny przyprawowe i zielarskie Cz. VII
1. Lawenda wąskolistna
Pochodzenie: znad brzegów Morza Śródziemnego
Opis: krzewinka wysokości do 60 cm, dolne partie roślin drewnieją, liście wąskie, lancetowate, roślina pokryta kutnerem, który nadaje jej niebieskawą barwę, kwitnie od przełomu czerwca i lipca do późnej jesieni na niebiesko
Nazwa i kontekst kulturowy: łac. lavare = myć, kąpać. Lawenda używana była do okadzania pomieszczeń, wierzono, że chroni przed zarazą, używano ją także do kąpieli.
Uprawa: miejsca ciepłe słoneczne, osłonięte od wiatrów stanowiska, żyzna przepuszczalna gleba o zasadowym odczynie; roślina dobrze czuje się przy południowych ścianach domu i na południowych skarpach. Rozmnażanie z sadzonek zielnych wczesnym latem, przez podział starszych egzemplarzy wczesną wiosną lub wysiew stratyfikowanych (w warunkach domowych w lodówce) nasion. Po 15 maja lawendę można wysadzać do gruntu, na zimę wymaga jednak zabezpieczenia, bo może przemarzać. Lawendę na suszony kwiat ścina się sukcesywnie w miarę rozkwitania poszczególnych kwiatostanów.
Surowiec leczniczy:kwiaty
Związki czynne: olejki, garbniki, antocyjany, fitosterole, kumaryny, kwasy organiczne
Działanie: przeciwskurczowe, uspakajające.
Stosowanie: roślina ozdobna, stosowana w kosmetyce, olejek lawendowy służy do produkcja mydła, wody toaletowej, ma również zastosowanie w barwieniu ceramiki. Lawenda (wyciąg z kwiatów) jest składnikiem niektórych leków – Nervosolu.Anglicy cenią lawendę jako dodatek do duszonego mięsa zajęczego i króliczego. Z racji swojego odświeżającego zapachu, a także możliwości insektobójczych (mole) saszetki z lawendą wkładano od wieków między ubranie w szafie.
2. Melisa lekarska
Pochodzenie: wschodnie kraje Morza Śródziemnego, rozpowszechniona w całym jego basenie za sprawą Arabów, a następnie po przez klasztory rozpowszechniony w całej Europie
Opis: bylina, wysokość 80 cm, liście naprzeciwległe, ząbkowane, owłosione, na szczytach pędów i w kątach liści, drobne, białe kwiaty, chętnie odwiedzane przez pszczoły. Część podziemna – płytko umieszczone kłącze. Roślina wydziela przyjemny cytrynowy zapach.
Nazwa i kontekst kulturowy: łac. mel = miód. Botanik z XVIw. Paracelsus nazywał melisę „eliksirem życia”. Wierzono, że przywraca siły, a nawet młodość. Codzienne picie melisy miało zagwarantować długowieczność.
Uprawa: ciepłe, słoneczne, osłonięte miejsca, gleby lekkie, żyzne, zasobne w wapń i dostatecznie wilgotne. Melisę uprawia się z rozsady lub przez podział w rozstawie 40x40 cm. Na bieżące potrzeby zużywa się młode listki. Główny zbiór ziela w lipcu.
Surowiec leczniczy: ziele lub liście
Związki czynne: olejki eteryczne, garbniki, trójterpeny, fenolokwasy
Działanie: jako lek działa uspakajająco, przeciwbólowo, rozkurczowo, i orzeźwiająco.
Stosowanie: ważny surowiec leczniczy- sporządza się herbatki lecznicze, aromatyzuje się nią leki. Melisa jest również przyprawą stosowaną na surowo (ziele i liście) do surówek warzywnych, ziołowych sosów, chłodników, a także różnych napojów owocowych. Olejek melisy wykorzystywany jest w produkcji wódek gorzkich likierów i perfum.
Dawniej powiadano: ,,Ziele melisy ma tę moc, że gdy włożyć go do ula, pszczoły z niego nie uciekają i miodu chętnie dają”
3. Mięta pieprzowa
Pochodzenie: jej ojczyzną są Chiny i Japonia
Opis: bylina, wysokość w zależności od warunków uprawy 30-90 cm. Liście owalne ułożone naprzeciwlegle. Kwiatostany w kształcie kłosa, liliowe, chętnie odwiedzane przez pszczoły.
Nazwa i kontekst kulturowy: mięta jest cenionym ziołem od bardzo dawna, jej resztki znaleziono w egipskich grobowcach, w mitologii greckiej mowa jest o nimfie Minthe, którą zamieniono w roślinę mięty. Żydzi zielem mięty posypywali podłogi w synagogach. Zwyczaj ten praktykowano później w wielu włoskich kościołach. Za sprawą klasztorów uprawa mięty rozpowszechniła się w Europie w średniowieczu.
Uprawa: ciepłe, słoneczne stanowiska, znosi także półcień. Gleba żyzna o dużej zawartości wilgoci. Rozmnażanie wegetatywne z rozłogów korzeniowych. Sadzonki tniemy wczesną wiosną i umieszczamy 7 cm pod ziemią i dokładnie podlewamy. Największa zawartość olejku w roślinie występuje tuż przed kwitnieniem, wtedy ścina się całe rośliny na szerokość całej dłoni nad ziemią i suszy. Od staranności suszenia zależy jakość ziela. Na bieżące potrzeby używa się świeżych liści, które mają największą zawartość olejków.
Surowiec leczniczy: liście i szczyty pędów
Związki czynne: olejki eteryczne (mentol), garbniki, flawonoidy, związki gorzkie, kwasy organiczne, sole mineralne
Działanie: żołądkowe, żółciopędne, dezynfekujące, rozkurczowe, przeciwbólowe.
Stosowanie: lecznicze (napary, olejki, nalewki, w kosmetyce (pasty do zębów), w przemyśle spożywczym: gumy do żucia, likiery, słodycze, herbatki miętowe, napoje orzeźwiające. Liście mają zastosowanie jako dodatek do farszów, marynat do mięs, zup jarzynowych, duszonej kapusty, marchwi, grochu i sosów. W starym zielniku taką znajdziemy o niej opinię: ,,Mięty ziele na wszystkie choroby żołądkowe pomocne jest.”
4. Szałwia lekarska
Pochodzenie: rejon Morza Śródziemnego, Azja Mniejsza, Krym- to jej naturalne środowisko rośnie tam na wapiennych ciepłych zboczach.
Opis: Krzewinka, w warunkach naturalnych dorasta do wys. 2m, u nas do 60 om. W krajach, w których jest uprawiana istnieje wiele odmian o różnej sile wzrostu, pokroju i kolorze kwiatów. Liście lancetowate pokryte kutnerem.
Nazwa i kontekst kulturowy: łac. salveo = być zdrowym, ziele cenione i szeroko uprawiane w starożytnej Grecji i Rzymie. W średniowieczu obowiązkowa roślina w klasztornych wirydarzach. Wierzono, że szałwia nie tylko leczy, ale zapewnia długowieczność.
Uprawa: nasłonecznione, osłonięte stanowisko, żyzna spulchniona gleba o odczynie obojętnym, lub lekko zasadowym. Szałwię można rozmnażać z siewu wiosną, lub latem z sadzonek zielnych., rozsada, która ma 3-4 pary liści po zahartowaniu może być sadzona do gruntu w odstępach 40-40 cm.
Surowiec leczniczy: liście
Związki czynne: olejki eteryczne, związki gorzkie, prowitamina A, witaminy B, C, PP i sole mineralne, związki trójterpenowe.
Działanie: przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przywraca czynność skurczową jelit, ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów.
Stosowanie: w farmacji wchodzi w skład wielu mieszanek i preparatów ziołowych. W kuchni jest używana do przyprawiania tłustych potraw mięsnych, farszów, pasztetów i ryb. We Francji produkuje się wino szałwiowe. Olejek stosowany jest w przemyśle perfumeryjnym i spożywczym.
Uprawiajmy szałwię ponieważ przysłowie mówi: ,,Tego śmierć nie ubodzie, u kogo szałwia w ogrodzie”
1. Tymianek pospolity (macierzanka tymianek)
Pochodzenie: północne wybrzeże Morza Śródziemnego
Opis: krzewinka wysokości do 30 cm, liście lancetowate o podwiniętych brzegach.
Nazwa i kontekst kulturowy: łac. tymos = duch, wola. Roślinie przypisywano właściwości dodawania odwagi i śmiałości.
Uprawa: tymianek lubi ciepłe, słoneczne stanowiska i lekkie przepuszczalne gleby, podlewanie bardzo umiarkowane. Wskazane okrycie na zimę. Rozmnażanie przez wysiew nasion w marcu. Rozsadę wysadza się w maju w rozstawie 30x20 cm. Tymianek można też rozmnażać przez podział starszych rozrośniętych kęp roślin albo z sadzonek robionych w lecie.
Surowiec leczniczy: ziele
Związki czynne: olejki eteryczne, garbniki, fenylokwasy, trójterpenteny, flawonidy
Działanie: wykrztuśne, dezynfekujące, żołądkowe, rozkurczowe, przeciwzapalne.
Formy stosowania: w farmacji stosowany jest do produkcji syropów, ekstraktów, wywarów, herbatek leczniczych, leków antykaszlowych, wzmacniających i uspakajających. Jako przyprawa jest niezastąpionym dodatkiem do potraw tłustych, poprawia smak zupy fasolowej, grochowej, sosów i sałatek ziemniaczanych.
Tymianek jest również rośliną ozdobną i może być użyty w kompozycji np. na skalniaku.
Cykl porad o roślinach przyprawowych i zielarskich powstał przy współpracy z mgr inż. Sebastianem Wróblewskim.
Życzę korzystającym z poradnika, aby, opisane i zastosowane rośliny poprawiały smak i dietetykę spożywanych potraw, użycie ich lecznicze nie było konieczne a jeżeli już to skuteczne.
Z roślin przyprawowych i zielarskich można w ogrodzie komponować rabaty użytkowe, ozdobne i zapachowe, uprawiać je na balkonie a niektóre w doniczkach w mieszkaniu.
Opisane gatunki (niektóre w kilku odmianach) będą w sprzedaży w sklepie firmowym Rejonowego Przedsiębiorstwa Zieleni od 15 kwietnia a także na naszym stoisku podczas targów ”Dom i Ogród” w dniach 13-15 kwietnia 2007r.
